სოფლის მეურნეობის განვითარების გზაზე – რატომ ვერ იმუშავა საქართველოში კოოპერაციის მოდელმა?

საქართველოში სოფლის მეურნეობა რჩება ერთ–ერთ ყველაზე შრომატევად, მაგრამ დაბალპროდუქტიულ სექტორად. მოსახლეობის დაახლოებით 16% ამ სფეროშია დასაქმებული, თუმცა მისი წილი მთლიან შიდა პროდუქტში მხოლოდ 6%-ს შეადგენს (წყარო: საქსტატი). ეს შეუსაბამობა მიუთითებს სექტორის სტრუქტურულ სისუსტეებზე, რომელთა შორის განსაკუთრებით მწვავეა მიწის ფრაგმენტაცია — 93%-ზე მეტი ფერმერი ფლობს ნაკვეთებს, რომელთა ფართობი ორ ჰექტარზე ნაკლებია. ასეთ პირობებში დამოუკიდებელი მცირე მეურნეობები ბაზარზე კონკურენციას ვერ უძლებენ. შესაბამისად, კოოპერაციის იდეა — ფერმერთა გაერთიანება საერთო რესურსებითა და მენეჯმენტით — წარმოსდგა როგორც ლოგიკური გამოსავალი. თუმცა პრაქტიკამ აჩვენა, რომ ამ მოდელის დამკვიდრება საქართველოში რთულად მიმდინარეობს.

2013 წელს საქართველოს მთავრობამ მიიღო სასოფლო–სამეურნეო კოოპერატივების შესახებ კანონი, რომელმაც შექმნა საგადასახადო შეღავათები და ასობით კოოპერატივის ფორმალური რეგისტრაციის საფუძველი ჩაუყარა. 2017 წლისთვის უკვე არსებობდა დაახლოებით 1,500 რეგისტრირებული კოოპერატივი, რომლებიც მოიცავდა 13,000-მდე ფერმერს. თუმცა, მათგან მხოლოდ მცირე ნაწილი დარჩა აქტიური და მდგრადი. სირთულეები ძირითადად უკავშირდებოდა არასაკმარის რესურსებს, ტექნიკური ცოდნის ნაკლებობას და ინფრასტრუქტურულ ჩამორჩენას.

მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო წლებში ევროკავშირის ENPARD პროგრამამ მნიშვნელოვანი რესურსები მიმართა კოოპერაციული საქმიანობის მხარდაჭერისკენ, პროგრესი კვლავ ნელია. 2023 წლისთვის მხოლოდ მცირე რაოდენობის კოოპერატივებმა შეძლეს აგრო–სასურსათო პროდუქციის ახალი სავაჭრო ნიშნების რეგისტრაცია, რაც მიუთითებს სისტემურ სირთულეებზე და მოდელის რეალურ გაღრმავებაზე.

ამ სურათის ფონზე განსაკუთრებით საინტერესოა შედარება სხვა ქვეყნებთან, სადაც კოოპერაციის მოდელმა მყარად დაიმკვიდრა თავი.

ნიდერლანდები წარმოადგენს წარმატებული კოოპერაციული აგრომოდელის ერთ–ერთ საუკეთესო მაგალითს. იქ კოოპერატივები არამხოლოდ აწარმოებენ, არამედ უზრუნველყოფენ პროდუქციის გადამუშავებას, მარკეტინგს და ლოგისტიკას. მაგალითად, “Agrifirm” — ჰოლანდიური აგროკოოპერატივი, რომელიც ათასობით ფერმერს ემსახურება ცხოველის საკვების, სასუქების და მოსავლის დაცვითი საშუალებების მიწოდებით.

დანია ცნობილია Arla Foods-ის მაგალითით — ეს არის ერთ–ერთი ყველაზე მსხვილი რძის პროდუქტების კოოპერატივი, რომელიც ფერმერთა მფლობელობაშია და მოიცავს რამდენიმე ქვეყანას. ასეთ სისტემებს მხარს უჭერენ ძლიერ ინსტიტუციები, ინოვაციური ტექნოლოგიები და თანამშრომლობაზე ორიენტირებული კულტურა.

ისრაელში, კოოპერაციის უნიკალური ფორმები — კიბუცები და მოშავები, მათაც კვლავაც მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვთ სოფლის მეურნეობის წარმოებაში. 2016 წლის მონაცემებით, კიბუცები იძლეოდნენ ქვეყნის აგროპროდუქციის დაახლოებით 40%-ს. ისინი აერთიანებენ კოლექტიურ მეურნეობას საერთო სერვისებითა და ინფრასტრუქტურით, რაც ქმნის მასშტაბის ეფექტს და აჩქარებს განვითარებას.

ამ ქვეყნებთან შედარებით, საქართველოში კოოპერაციები ხშირად იძენენ ფორმალურ ხასიათს – არსებობს როგორც იურიდიული ერთეულები, მაგრამ არა როგორც რეალური ეკონომიკური სტრუქტურები. მიზეზებია როგორც უნდობლობა ფერმერთა შორის, ისე კოლექტიური პასუხისმგებლობის გაუგებრობა. მენტალური ბარიერიც ძლიერია — დამოუკიდებელი საკუთრების და ინდივიდუალური შრომის ტრადიციები დღემდე ბატონობს.

დღეს საქართველოში მოქმედი კოოპერატივების მხოლოდ მცირე ნაწილი ახდენს რეალურ ბაზარზე ოპერირებას. დანარჩენთა უმეტესობა ან არ ფუნქციონირებს, ან მხოლოდ ფორმალურად არსებობს. მაშინ როცა ნიდერლანდებში, ისრაელში და დანიაში კოოპერატივები წარმოადგენენ აგროსექტორის ბირთვს, საქართველოში ისინი ისევ განიხილება როგორც დროებითი პროექტი ან უცხო მოდელის ადგილობრივი იმიტაცია.

ამას არ უნდა მივმართოთ როგორც მარცხის მაგალითს. პირიქით — ეს მიუთითებს იმაზე, რომ კოოპერაცია საქართველოში საჭიროებს არა მხოლოდ კანონმდებლობას და დაფინანსებას, არამედ ღრმა ინსტიტუციურ მხარდაჭერას, განათლებას, ნდობის აღდგენას და ინფრასტრუქტურაზე ფოკუსირებულ პოლიტიკას. მხოლოდ მაშინ შეიძენს კოოპერაცია იმ ფუნქციას, რაც მას წარმატებით აკისრია ბევრ სხვა ქვეყანაში — გახდეს სოფლის ეკონომიკის სტაბილური და კონკურენტუნარიანი საყრდენი.