ვაჭრობის ფრაგმენტაცია 2025 წელს: კარგავს თუ არა WTO გლობალურ როლს?

საერთაშორისო ვაჭრობის წესები ათწლეულების განმავლობაში ემყარებოდა იდეას, რომ ერთი გლობალური სისტემა, რომელსაც წესრიგს უწესებს მსოფლიო ვაჭრობის ორგანიზაცია (WTO), ხელს უწყობს კეთილსინდისიერ კონკურენციას და კონფლიქტების თავიდან აცილებას. თუმცა 2025 წლის მდგომარეობით, ვაჭრობის ფრაგმენტაცია გარდამტეხ ფაზაში გადავიდა – გეოპოლიტიკურმა დაპირისპირებებმა, რეგულაციებმა და სუბსიდიების ომმა ღიად დაასუსტა WTO-ს გავლენა.

ერთ–ერთი ყველაზე მკვეთრი სიგნალი იყო 2025 წლის დასაწყისში აშშ–ს მიერ ჩინურ იმპორტზე დაწესებული ახალი ტარიფები. იანვარში, ეროვნული უსაფრთხოების მოტივით და ფენტანილის კრიზისთან დაკავშირებით, ტრამპის ადმინისტრაციამ დააწესა 10%-იანი ტარიფი ყველა ჩინურ იმპორტზე. მარტში ეს მაჩვენებელი 20%-მდე გაიზარდა, ხოლო აპრილში – ცალკეულ სექტორებზე უკვე 54%-მდე. 9 აპრილს ამერიკულმა მხარემ გამოაცხადა 125%-მდე ტარიფების ზრდა მაღალი ტექნოლოგიებისა და მწვანე ენერგიის პროდუქტებზე. საპასუხოდ, ჩინეთმა დააწესა 125%-იანი ტარიფი ყველა ამერიკულ იმპორტზე. ეს იყო ერთ–ერთი ყველაზე მკვეთრი გამწვავება ვაჭრობის სფეროში ბოლო წლების განმავლობაში.

ამ კონფლიქტმა მკვეთრად დააჩქარა გლობალური ღირებულების ჯაჭვების რეორგანიზაცია. კომპანიები აქტიურად განიხილავენ „China+1“ სტრატეგიას, ცდილობენ საწარმოო პროცესის ნაწილობრივ გადატანას სხვა ქვეყნებში, როგორიცაა ვიეტნამი, მექსიკა ან ინდოეთი. ამავდროულად, ამერიკული და ევროპული კომპანიები ცდილობენ დამოკიდებულების შემცირებას ჩინურ კომპონენტებზე, განსაკუთრებით მაღალი ტექნოლოგიებისა და ბატარეების სექტორში.

WTO ამ ვითარებაში თითქმის უუფლებო რჩება. ჯერ კიდევ 2023 წლიდან ორგანიზაციის სააპელაციო ორგანო ოფიციალურად გაჩერებულია, რადგან აშშ ბლოკავს ახალი წევრების დანიშვნას. შედეგად, ქვეყნები უკვე აღარ მიმართავენ WTO-ს დავების გადასაჭრელად და მისი რეგულაციები იშვიათად ხდება გადამწყვეტი. პარალელურად იზრდება ორმხრივი და რეგიონული შეთანხმებების როლი – მაგალითად, RCEP აზიაში ან აშშ–ის ახალი ეკონომიკური ფორმატები ინდოეთ–წყნარი ოკეანის რეგიონში.

გლობალური სურათი იცვლება – თავისუფალი ვაჭრობის ნაცვლად უფრო მეტად ვლინდება „ეკონომიკური ბლოკების“ ფორმირება. სუბსიდიები მწვანე ენერგიაში (მაგ. IRA და EU Net-Zero Act), ექსპორტზე კონტროლის პოლიტიკა ტექნოლოგიებში, ტარიფების სვლა ჩინეთთან მიმართებაში – ეს ყველაფერი მიუთითებს, რომ წესებზე დაფუძნებული ვაჭრობის ლოგიკა იცვლება პოლიტიკაზე დაფუძნებულ გათვლებზე.

2025 წლის პირველი კვარტლის მონაცემებით, Global Trade Alert-ის მიხედვით, მსოფლიო მასშტაბით ვაჭრობის შემზღუდავი ღონისძიებების რაოდენობა რეკორდულად მაღალია – 3000-ზე მეტი აქტიური პოლიტიკა ბოლო 12 თვის განმავლობაში, რაც ოთხჯერ აჭარბებს 2010-იანი წლების საშუალო მაჩვენებელს.

ამ პირობებში WTO იბრძვის არა თამაშის წესების განსაზღვრისთვის, არამედ თავად გადარჩენისთვის. ახალი გლობალური წესრიგი ყალიბდება ალიანსების, ტექნოლოგიური სუვერენიტეტისა და გეოპოლიტიკური გათვლების ირგვლივ, სადაც გლობალური ვაჭრობა აღარ არის ნეიტრალური და უნივერსალური მექანიზმი, არამედ კონკურენტულ პოლიტიკურ იარაღად გარდაიქმნება.