დავიწყებული ოკუპაცია არქტიკაში – როგორ გადაიქცა გრენლანდია ცივი ომის ფარულ ფრონტად

1953 წლის გაზაფხულზე პატარა გრენლანდიური სოფელი უმმანნაქი, რომელიც არქტიკის წრედან 700 მილის ჩრდილოეთით მდებარეობდა, ოთხ დღეში მთლიანად დაცლილი იქნა მოსახლეობისგან. მაშინ ცივი ომი აქტიურ ფაზაში შედიოდა, და აშშ-ს სამხედრო სტრატეგებმა ეს ყინულის კიდეზე განლაგებული სოფელი იდეალურ ადგილად მიიჩნიეს საბჭოთა რაკეტების საწინააღმდეგო თავდაცვისთვის. მაგრამ 116 ადგილობრივმა – მათი მიწები, საფლავები და საცხოვრებელი გარემო — ყველაფერი მიატოვა. ადამიანებს, რომლებიც იქ თაობებით ცხოვრობდნენ, აიძულეს მიგრაცია ყინულოვან პლატოზე 80 მილი მოშორებით, სადაც ისინი ახალ ქალაქ Qaanaaq-ში გადაჰყვანეს, საცხოვრებლად კი დროებითი კარვები მიაწოდეს.

ეს იყო აშშ-ს ცივი ომის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი, თუმცა ყველაზე ნაკლებად გახმაურებული სტრატეგიული სამხედრო პროექტების ნაწილია. Thule Air Base — დღეს ცნობილი როგორც Pituffik Space Base — აშშ-ს ერთ-ერთი ყველაზე საიდუმლო არქტიკული ობიექტი გახდა. აქ იდგა რადარების ქსელი, რომელსაც ევალებოდა საბჭოთა კავშირის რაკეტების დროული გამოვლენა. თუმცა, ბაზა ასევე გახდა ბირთვული ექსპერიმენტებისა და ფარული ოპერაციების ცენტრი, რომლებსაც არც დანიის ხელისუფლება და არც ადგილობრივი გრენლანდიელები არ იცნობდნენ სრულად.

1950-იან წლებში ბაზა გახდა ასევე “Project Iceworm”-ის ექსპერიმენტის სცენა — ჩანაფიქრი, რომლის მიზანი იყო ბირთვული იარაღის სადგურის მშენებლობა ყინულის ფენებში. ეს პროექტი, რომელიც არასდროს განხორციელდა სრულად, საფრთხეს უქმნიდა როგორც ეკოსისტემას, ისე გრენლანდიელ მოსახლეობას. 1968 წელს ბაზის სიახლოვეს ამერიკული ბომბდამშენი ჩამოვარდა, რომლის ბირთვული მუხტიც ზღვაში მოხვდა და დიდი ხნის შემდეგ გაირკვა, რომ მისმა ნარჩენებმა მოწამლა ზღვის ფსკერის არსებები, მათ შორის ქვედა დონეზე მობინადრე ხამანწკები და სხვა ცოცხალი ორგანიზმები.

ამ ფონზე, გრენლანდიაში ამერიკული სამხედრო ყოფნის მემკვიდრეობამ განსაკუთრებული სიმწვავე შეიძინა 2023 წელს, როდესაც აშშ-ის ვიცე-პრეზიდენტმა ჯეი დი ვენსმა Thule/Pituffik ბაზას მოინახულა. მისმა ვიზიტმა არა მხოლოდ უსაფრთხოებაზე საუბარს შეუწყო ხელი, არამედ ხელახლა გააცოცხლა წარსულის მტკივნეული მოგონებები. ადგილობრივთა ნაწილისთვის ეს კვლავაც ოკუპაციის და ტკივილის სიმბოლოა.

გარდა სოციალური ტრამვისა, ამ პროცესმა გააჩინა კითხვა გრენლანდიის სუვერენიტეტზე. ერთი მხრივ, ბევრი გრენლანდიელი ამერიკულ ინვესტიციებსა და ტურიზმის განვითარებას იმედით უყურებს, თუმცა მეორე მხრივ, აშშ-ის სამხედრო ინტერესები აღიქმება როგორც ქვეყნის სუვერენიტეტის ხელყოფა. ამას ემატება დონალდ ტრამპის ცნობილი ინიციატივა — გრენლანდიის “შეძენის” იდეა, რომელიც ადგილობრივმა მოსახლეობამ შეურაცხყოფად აღიქვა და ძალზე მტკივნეულ ისტორიულ მოგონებებზე მიანიშნა.

მიუხედავად იმისა, რომ დანიამ 2000-იანი წლების დასაწყისში ოფიციალურად მოიხადა ბოდიში გადმოსახლებულთა მიმართ და 500,000 კრონის ოდენობის კომპენსაციაც გაიცა, წარსულის ჭრილობები კვლავ ღიაა. დღეს Pituffik Space Base კვლავ ფუნქციონირებს და იქ დაახლოებით 150 სამხედრო პირია განლაგებული. ის კვლავაც ითვლება სტრატეგიულ წერტილად საერთაშორისო უსაფრთხოებისთვის, თუმცა მის გარშემო არსებული სოციალური და ისტორიული დინამიკა ახსენებს ყველას იმ ფასს, რაც გეოპოლიტიკურმა თამაშებმა ერთ პატარა საზოგადოებას დააკისრა.

ეს ისტორია მხოლოდ წარსულის მონახვა კი არ არის. გრენლანდია XXI საუკუნეშიც რჩება ძალთა თამაშის არენად — პოლარული დნობის ფონზე მისი გეოსტრატეგიული ღირებულება მხოლოდ იზრდება. ასეთ ვითარებაში წარსულის გახსენება არამარტო ისტორიული სამართლიანობის აღდგენაა, არამედ მომავალის გააზრების აუცილებლობაც.

მომზადებულია – “ვაშინტონ პოსტის” მასალების მიხედვით