ცუდი სამუშაო განრიგის ფასი: როგორ აზიანებს არაპროგნოზირებადი სამუშაო დრო საქართველოს ეკონომიკას და ადამიანურ რესურსს

MIT Sloan Management Review-ის 2025 წლის ზამთრის გამოცემაში გამოქვეყნებულ სტატიაში „The High Costs of Bad Schedules“ ავტორები ამტკიცებენ, რომ ცუდად დაგეგმილი სამუშაო განრიგი კომპანიებისთვის ისეთივე ძვირი ჯდება, როგორც ცუდი სტრატეგია — ის აზიანებს თანამშრომელთა ჯანმრთელობას, ამცირებს პროდუქტიულობას და საბოლოოდ აქცევს ორგანიზაციულ კულტურას არასტაბილურ სისტემად. მათი თქმით, კომპანია, რომელიც ვერ მართავს სამუშაო დროის ხარისხს, კარგავს არა მხოლოდ ადამიანურ რესურსს, არამედ ინოვაციისა და კონკურენტუნარიანობის პოტენციალს. „ცუდი განრიგი არ არის მხოლოდ დროის ორგანიზების საკითხი,“ — აღნიშნულია სტატიაში — „ის გავლენას ახდენს ფსიქოლოგიურ კეთილდღეობაზე, გუნდის კოორდინაციაზე და საბოლოო ეკონომიკურ შედეგებზე.“

საქართველოში შრომითი რეალობა ამ მოსაზრებას სრულად ადასტურებს. მიუხედავად იმისა, რომ შრომის კოდექსით სამუშაო კვირის მაქსიმალური ხანგრძლივობა 40 საათად არის განსაზღვრული, პრაქტიკაში ეს ნორმა ხშირად ირღვევა. შრომის ინსპექციის ბოლო ანგარიშის მიხედვით, შრომითი დარღვევების თითქმის მეხუთედი უკავშირდება გადატვირთულ ცვლებსა და დასვენების რეჟიმის დარღვევას. განსაკუთრებით მძიმეა მდგომარეობა სამთო მრეწველობაში, სადაც ჭიათურისა და ზესტაფონის მუშები ხშირად მუშაობენ 12-საათიან ცვლებში, 15 დღე ზედიზედ, მხოლოდ ორი დღე დასვენებით. როგორც „Eurasianet“-ისა და „Civil Georgia“-ს ცნობით, 2024 წლის გაფიცვების ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი იყო არა მხოლოდ დაბალი ხელფასები, არამედ „ადამიანური სამუშაო ციკლის მოთხოვნა“. მუშების თქმით, ხანგრძლივი ცვლები იწვევს ფიზიკურ გამოფიტვას, უბედური შემთხვევების ზრდას და ოჯახური ცხოვრების დანგრევას.

ციფრული ეკონომიკის სექტორშიც იგივე ტენდენციაა. პლატფორმებზე დასაქმებულ ადამიანებს, როგორიცაა Wolt-ისა და Bolt-ის კურიერები, ფორმალურად აქვთ თავისუფალი გრაფიკი, მაგრამ რეალურად სისტემის ალგორითმები მათ აიძულებს იმუშაონ მაქსიმალური დატვირთვით. „Fairwork Georgia Report 2023“-ის მიხედვით, თბილისში პლატფორმულ სექტორში დასაქმებულთა 70%-ზე მეტი კვირაში 55 საათზე მეტს მუშაობს, რაც შრომის კოდექსის ნორმებს აშკარად სცდება. JAMnews-ის ინტერვიუებში კურიერები აღნიშნავენ, რომ დღეში 10–12 საათის მუშაობის შემდეგაც კი შემოსავალი ხშირად მხოლოდ მინიმალურ საარსებო დონეს ჰყოფნის, ხოლო შვებულება ან ავადმყოფობა ნიშნავს შემოსავლის სრულ დაკარგვას. ერთ-ერთი მათგანი ამბობს: „თუ ერთი დღე არ იმუშავე, მეორე დღეს ნაკლებ შეკვეთას გაძლევს სისტემა — ამიტომ დასვენება ფუფუნებაა.“

ტურიზმისა და მომსახურების სექტორში მდგომარეობა კიდევ უფრო არაპროგნოზირებადია. სეზონურობის გამო თანამშრომლებს ხშირად უწევთ დაუგეგმავი ცვლების შესრულება, ზეგანაკვეთური სამუშაო ან დამატებითი ფუნქციების აღება. სასტუმროებისა და რესტორნების თანამშრომელთა ნაწილი ამბობს, რომ შვებულება მხოლოდ თეორიულად არსებობს — ბევრს ეშინია, არდადეგებზე წასვლა არ გახდეს მათი ადგილის დაკარგვის მიზეზი. შრომის ინსპექციის მონაცემებით, მომსახურების სექტორში შრომითი დარღვევების ყველაზე გავრცელებული ფორმაა სწორედ სამუშაო დროის გადაჭარბება და დასვენების გარეშე ცვლების დაგეგმვა.

რეგიონული სურათიც მსგავსია. სომხეთში 2024 წელს განხილული იყო ინიციატივა სამუშაო საათების შემცირებაზე, თუმცა პროფკავშირების ცნობით, მრეწველობის სფეროში რეალური სამუშაო კვირა კვლავ 55–60 საათია. აზერბაიჯანში კანონით ზღვარი იგივეა — 40 საათი — მაგრამ სამთო და ნავთობის სექტორებში გადატვირთული ცვლები რჩება ნორმად. ევროკავშირის სამუშაო დროის დირექტივა ადგენს 48-საათიან ზღვარს და მინიმუმ 11-საათიან დასვენებას დღეში, რაც ევროპის შრომითი სტანდარტების ფუნდამენტურ პრინციპად იქცა. საქართველოს კანონმდებლობა ფორმალურად უახლოვდება ამ სტანდარტს, თუმცა პრაქტიკაში აღრიცხვის სისტემა სუსტია და კონტროლი არასაკმარისი.

BTUAI-ის ანალიზის თანახმად, ცუდად დაგეგმილი სამუშაო დრო არა მხოლოდ ჯანმრთელობაზე მოქმედებს, არამედ ეკონომიკური დანაკარგის წყაროა. გადაღლილი თანამშრომელი 20–25%-ით ნაკლებ პროდუქტიულად მუშაობს და უფრო ხშირად უშვებს შეცდომებს, რაც პირდაპირ აისახება კომპანიების ფინანსურ შედეგებზე. გარდა ამისა, თანამშრომელთა ტრიალი (turnover) იზრდება იმ ორგანიზაციებში, სადაც სამუშაო გრაფიკი არ არის პროგნოზირებადი — რაც ზრდის ტრენინგისა და რეკრუტინგის ხარჯებს.

ცუდი განრიგი გენდერულ უთანასწორობაზეც აისახება. არაპროგნოზირებადი ცვლები და საღამოს სამუშაო განსაკუთრებულად აზარალებს ქალებს, რომლებიც ოჯახის ზრუნვის ფუნქციებს ასრულებენ. ეს ფაქტორი ზღუდავს მათ კარიერულ შესაძლებლობებს და ამცირებს ეკონომიკურ ჩართულობას, რის გამოც შრომის ბაზარზე ყალიბდება სტრუქტურული უთანასწორობა, რომლის ერთ-ერთი ფესვი სწორედ სამუშაო დროის არათანაბარი განაწილებაა.

MIT-ის სტატიაში ხაზგასმულია, რომ „კარგი განრიგი ინვესტიციაა ადამიანურ კაპიტალში.“ ეს მიდგომა საქართველოში ნელ-ნელა იძენს მნიშვნელობას — კომპანიები იწყებენ ცვლების ციფრულ მენეჯმენტს, დისტანციური მუშაობის პოლიტიკის დანერგვას და შრომითი დროის აღრიცხვის გაუმჯობესებას. თუმცა სისტემური ცვლილებისთვის საჭიროა თანამშრომლობა სახელმწიფოს, ბიზნესისა და აკადემიურ წრეებს შორის, რათა სამუშაო დრო აღიქმებოდეს როგორც საზოგადოებრივი კეთილდღეობის ნაწილი და არა მხოლოდ საწარმოო რესურსი.

საბოლოოდ, შრომის განრიგის ხარისხი საქართველოს ეკონომიკური მდგრადობის ერთ-ერთი ყველაზე ზუსტი ინდიკატორია. მოქნილი და სამართლიანი სამუშაო დრო ქმნის მოტივირებულ ადამიანებს, ინოვაციურ კომპანიებსა და სოციალურ გარემოს, სადაც დრო აღარ არის გამოფიტვის სიმბოლო, არამედ განვითარებისა და კეთილდღეობის საფუძველი.

სტატია მომზადებულია MIT Sloan Management Review-ის სტატიაზე „The High Costs of Bad Schedules“ და BTUAI-ის მიერ განხორციელებულ კვლევებზე დაყრდნობით, რომლებიც აანალიზებენ შრომითი დროის მენეჯმენტის სოციალურ, ტექნოლოგიურ და ეკონომიკურ შედეგებს საქართველოში და სამხრეთ კავკასიაში.