ქოქოსის გზა ნიდერლანდებიდან საქართველოში: მცირე მოცულობა, მაღალი ფასი და გლობალური დამოკიდებულებები

ქოქოსის იმპორტი საქართველოში ერთი შეხედვით უმნიშვნელო თემაა: მოცულობები მცირეა, ღირებულება – მხოლოდ წილი ქვეყნის საერთო საგარეო ვაჭრობაში, და პროდუქტი არც თუ ისე ხშირად გვხვდება ყოველდღიურ დიეტაში. თუმცა, როცა სტატისტიკას დეტალურად ვკითხულობთ, ეს პატარა ციფრები ბევრად უფრო საინტერესო სურათს ხატავს – როგორ არის მცირე ეკონომიკები ჩართული გლობალურ სავაჭრო ჯაჭვებში, როგორ მოქმედებს შუამავლური ჰაბები ფასებზე და რამდენად მოწყვლადია პროდუქტი გლობალური რყევების მიმართ.

2024 წელს საქართველოში ქოქოსის იმპორტმა შეადგინა 136 ათასი აშშ დოლარი, რაც ფიზიკური მოცულობით 92 ტონას უდრის (ITC). საშუალო ფასი – 1,478 დოლარი თითო ტონაზე – ბევრად აღემატება გლობალურ ნედლ ქოქოსის ფასებს. ეს მიუთითებს, რომ ქვეყანაში შემოდის არა იაფი ნედლი ქოქოსი, არამედ შედარებით ძვირადღირებული ან ნახევრადგადამუშავებული პროდუქტი, რომელიც გამოიყენება საკონდიტრო, სასმელების ან კვების ნიშურ სეგმენტებში.

თუ მოცულობა ნაყოფებში გადავთარგმნოთ, საშუალო ქოქოსის წონა დაახლოებით 1.2–1.5 კგ–ია. შესაბამისად, 92 ტონა უდრის დაახლოებით 60–75 ათას ცალ ქოქოსს. ეს რაოდენობა მთელი ქვეყნის მოსახლეობისთვის აშკარად მცირეა და ცხადყოფს, რომ ქოქოსი საქართველოში ნიშური მოხმარების პროდუქტია, უფრო მეტად ქალაქურ კულტურასა და ჯანსაღი კვების ტენდენციებთან დაკავშირებული, ვიდრე ყოველდღიურ დიეტასთან.

2024 წელს იმპორტის 98.5% ნიდერლანდებიდან შემოვიდა (90 ტონა, 134 ათასი დოლარი). თურქეთმა და უკრაინამ მხოლოდ სიმბოლური მოცულობები მიაწოდეს. ნიდერლანდები არ აწარმოებს ქოქოსს – ქვეყანა ფუნქციონირებს როგორც ევროპის მთავარი გადამამუშავებელი და გადამანაწილებელი ჰაბი, რომელიც სამხრეთ–აღმოსავლეთ აზიიდან შემოსულ ნედლეულს ამუშავებს, სერტიფიცირებს და შემდეგ ავრცელებს სხვა ბაზრებზე, მათ შორის საქართველოშიც. სწორედ ამ „შუამავლური ეფექტის“ გამო საქართველო ბევრად მეტს იხდის, ვიდრე უშუალო იმპორტის შემთხვევაში.

აგრეთვე, ქვეყანამ 2023 წელს ქოქოსის ზეთი შემოიტანა 1.46 მილიონი დოლარის ღირებულებით. მთავარი წყარო მალაიზია იყო, შემდეგ ინდონეზია, ხოლო ნიდერლანდების წილი მხოლოდ მცირე იყო. ეს აჩვენებს, რომ ნიდერლანდები დომინირებს ნედლი ან ნახევრადგადამუშავებული ქოქოსის მიწოდებაში, მაშინ როცა უფრო მასშტაბური იმპორტი – ზეთი – პირდაპირ აზიიდან შემოდის. იმავე წელს საქართველომ ქოქოსის ბოჭკოს საფარი (coir) შემოიტანა 23.8 ათასი დოლარის ღირებულებით, სადაც ნიდერლანდები კვლავ ერთ–ერთი მთავარი მომწოდებელი აღმოჩნდა.

გლობალურად ქოქოსის ბაზარი უკიდურესად კონცენტრირებულია. მსოფლიოს 70%-ზე მეტი წარმოება მოდის მხოლოდ სამ ქვეყანაზე – ფილიპინებზე, ინდონეზიასა და ინდოეთზე. 2022–2023 წლებში ინდონეზიასა და ფილიპინებში მოსავლის შემცირებამ უკვე გამოიწვია ფასების მკვეთრი ზრდა, რამაც განსაკუთრებით დააზარალა მცირე ბაზრები, როგორიც საქართველოა.

ევროპაში ნიდერლანდები მთავარ კარიბჭედ ითვლება. 2022 წელს ქვეყანამ შემოიტანა 36 ათასი ტონა გამოშრობილი ქოქოსი 97.7 მილიონი ევროს ღირებულებით, რაც ევროკავშირის იმპორტის თითქმის ნახევარს შეადგენდა. თუმცა ნიდერლანდების შიდა მოხმარება ბევრად ნაკლებია და პროდუქტის დიდი ნაწილი კვლავ რეექსპორტზე გადის. ეს ე.წ. „Rotterdam effect“ ნათლად აჩვენებს, რომ ნიდერლანდების სტატისტიკური წილი უფრო ტრანზიტული ფუნქციის შედეგია, ვიდრე რეალური მოხმარების.

საქართველოში იმპორტის მოცულობები მცირეა, მაგრამ ბოლო წლებში აშკარად მზარდია. 2020 წელს ქოქოსის იმპორტი 80 ათას დოლარზე ნაკლები იყო, ხოლო 2024 წელს უკვე 136 ათას დოლარს მიაღწია. ეს ზრდა ასახავს საკონდიტრო ბაზრის დინამიკას, სადაც ქოქოსი ხშირად გამოიყენება ტკბილეულში, და ვეგანური/ჯანსაღი კვების სეგმენტის გაფართოებას, სადაც ქოქოსის ზეთი და ქოქოსის რძე სულ უფრო ხშირად ჩნდება.

იმპორტს თან ახლავს სეზონურობის ფაქტორიც. პარტიები ძირითადად შემოდის მოთხოვნის პიკებზე – ახალი წლის, აღდგომისა და ზაფხულის ტურისტული სეზონის წინ. ეს კიდევ უფრო ზრდის ფასს, რადგან მცირე პარტიებით იმპორტის შემთხვევაში მასშტაბური ეკონომია ვერ მიიღწევა.

საქართველო რეალურად დგას ორმაგ რეალობასთან. ერთი მხრივ, ნიდერლანდების გავლით იმპორტი უზრუნველყოფს სტანდარტიზებულ და სერტიფიცირებულ პროდუქციას, რომელიც ადვილად ჯდება მცირე პარტიებში. მეორე მხრივ, ეს სისტემა ზრდის ხარჯებს და ქვეყანას უფრო მოწყვლადს ხდის გლობალური ფასების რყევების მიმართ. 

ეს ყველაფერი აჩვენებს ორ სტრუქტურულ რეალობას: საქართველოში ქოქოსი და მისი პროდუქტები ნიშური და შედარებით ძვირადღირებული სეგმენტია, ხოლო ქვეყანა დამოკიდებულია შუამავლურ ევროპულ ჰაბებზე, რაც საბოლოოდ ზრდის ფასებს და ამცირებს მოქნილობას.

სტატია ეფუძნება International Trade Centre (ITC)–ის მონაცემებს (საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს სტატისტიკის საფუძველზე) და დამატებით გლობალურ კვლევებს.