ქართული თაფლით საერთაშორისო ვაჭრობა: შესაძლებლობები, პრობლემები და მომავალი სტრატეგიები

საქართველოში თაფლი ყოველთვის ითვლებოდა განსაკუთრებულ პროდუქტად, რომელიც ადგილობრივ კულტურასა და სოფლის მეურნეობის ეკონომიკას მჭიდროდ უკავშირდება. კავკასიური ფუტკრის უნიკალური თვისებები და ბიომრავალფეროვანი გარემო საქართველოს საშუალებას აძლევს აწარმოოს ისეთი თაფლი, რომელიც ნიშურ ბაზრებზე მაღალ ფასად ფასდება. თუმცა, საერთაშორისო ვაჭრობის სტატისტიკა (ITC Trade Map) აჩვენებს, რომ ბოლო წლებში დინამიკა ერთმნიშვნელოვანი არ არის და თითოეულ წელს განსხვავებული სურათი იკვეთება.

2020–2022 წლებში საქართველოს თაფლის ექსპორტმა ისტორიული ზრდა განიცადა. 2020-ში 123 ათასი დოლარიდან 2022 წელს 1.1 მილიონ დოლარამდე ავიდა და ეს ზრდა ძირითადად ევროპის ბაზრებზე დაფიქსირდა – საფრანგეთი და ბულგარეთი ძირითადი მყიდველები იყვნენ. მაგრამ სწორედ ამ წერტილიდან დაიწყო მკვეთრი ვარდნა: 2023 წელს ექსპორტი 747 ათას დოლარამდე ჩამოვიდა, 2024-ში კი მხოლოდ 260 ათას დოლარს შეადგენდა. ეს ნიშნავს, რომ ოთხ წელიწადში ექსპორტის მოცულობა თითქმის ხუთჯერ შემცირდა.

პარტნიორთა გეოგრაფიის რადიკალური ცვლილება კიდევ უფრო ცხადყოფს გამოწვევებს. თუ წლების წინ ევროპის ქვეყნები წარმოადგენდნენ მთავარ ბაზარს, 2024-ში უკვე სრულიად სხვა რეგიონებმა დაიკავეს ლიდერობა. არაბთა გაერთიანებული საემიროები გახდა პირველი მიმართულება, შემდეგ აზერბაიჯანი, აშშ, ერაყი და იაპონია. ევროპა პრაქტიკულად მთლიანად გაქრა, რაც არა მხოლოდ კომერციული, არამედ სტრუქტურული პრობლემა გახდა – დაკარგული ბაზრების აღდგენა ერთ დღეში შეუძლებელი აღარ არის.

ფასების ანალიზიც საინტერესო სურათს იძლევა. იაპონია, სადაც მცირე პარტიები გავიდა, ტონაზე 15 ათას დოლარზე მეტს იხდიდა, ხოლო აზერბაიჯანი თითქმის ოთხჯერ ნაკლებს – 3.9 ათას დოლარს. ამ სხვაობამ აჩვენა, რომ ქართული თაფლი შეიძლება ერთდროულად ორი სტრატეგიით გაიყიდოს: ერთ შემთხვევაში, როგორც პრემიუმ პროდუქტი ნიშურ ბაზრებზე, მეორეში – როგორც მასობრივი საქონელი მეზობელ ქვეყნებში.

ევროკავშირთან ურთიერთობა დღეს ყველაზე რთულ გამოწვევად იქცა. რამდენიმე პარტიაში აღმოჩენილმა ანტიბიოტიკების ნარჩენებმა ქართული თაფლი პრაქტიკულად გამოაძევა ევროპული ბაზრიდან. 2026 წლიდან ძალაში შევა ახალი დირექტივა, რომელიც ყველა ნარევის ეტიკეტზე წარმოშობის ქვეყნების მითითებას მოითხოვს. საქართველოსთვის ეს ნიშნავს, რომ ხარისხის კონტროლისა და სერტიფიკაციის სისტემის გაუმჯობესება არა მხოლოდ რეკომენდაცია, არამედ გადარჩენის პირობაა.

იმპორტი შედარებით მცირე მასშტაბის რჩება და აქ ყურადღებას იმსახურებს ერთი დეტალი: საქართველოს მიერ შემოტანილი თაფლი უფრო ძვირადღირებულია, ვიდრე ქვეყნის მიერ გატანილი. ესპანეთიდან, საფრანგეთიდან და იტალიიდან შემოსული მცირე პარტიები საშუალოდ 8 ათას დოლარად ფასობს ტონაზე, მაშინ როცა ქართული ექსპორტის საშუალო ფასი 7.2 ათასია. ეს პარადოქსი აჩვენებს, რომ საქართველოს ბაზარზე მოთხოვნა უფრო ხარისხიან და სერთიფიცირებულ პროდუქტზეა, მაშინ როცა უცხოეთში გასული თაფლი იაფ სეგმენტში ხვდება.

ადგილობრივი წარმოების სტრუქტურა მაინც სუსტი რჩება. ათასობით მეფუტკრე დამოუკიდებლად მუშაობს, ხშირად სერტიფიკაციისა და ბაზრის სტანდარტების გარეშე. კლიმატის ცვლილებამ კი დამატებითი პრობლემები შექმნა – გაზაფხულის წვიმები და ზაფხულის გვალვები ყვავილობის პერიოდს ცვლის, რაც პირდაპირ აისახება მოსავლიანობაზე.

რეგიონული შედარება საქართველოს მდგომარეობას კიდევ უფრო ნათელს ხდის. აზერბაიჯანი ბოლო წლებში ერთ–ერთ წამყვან ექსპორტიორად ჩამოყალიბდა. 2023 წელს ქვეყანამ 900 ტონაზე მეტი თაფლი გაიტანა, ძირითადად რუსეთსა და ახლო აღმოსავლეთში. დაბალი ფასითა და მასშტაბით აზერბაიჯანი კონკურენტს უქმნის საქართველოს, რომელიც ბევრად მცირე მოცულობით მუშაობს. თურქეთი კი წელიწადში 100 ათას ტონამდე თაფლს აწარმოებს და რეგიონის მთავარი მოთამაშეა. თურქული თაფლი შედარებით იაფად გადის, თუმცა ქვეყანაში ასევე ვითარდება პრემიუმ სეგმენტიც – განსაკუთრებით ჩესტნატის თაფლი, რომელიც ევროპაში კარგად არის ცნობილი.

სტრატეგიული მიმართულებები საქართველოსთვის ნათელია. აუცილებელია ხარისხის კონტროლის გაძლიერება ევროკავშირში დაბრუნებისთვის; პრემიუმ სეგმენტზე ფოკუსი ისეთი ბაზრებისთვის, როგორიცაა იაპონია და აშშ; ბრენდინგი და წარმოშობის დაცვა, რათა ქართულ თაფლს განსხვავებულ პროდუქტის იმიჯი შეექმნას; და მეზობელ ბაზრებზე მოცულობის შენარჩუნება უკეთესი პოზიციონირებით.

ქართულ თაფლის ინდუსტრიას აქვს როგორც დიდი შანსი, ასევე დიდი რისკი. უნიკალური ბუნებრივი რესურსი და ისტორიული ტრადიცია მას კონკურენტულ უპირატესობას ანიჭებს, მაგრამ ბაზრების დაკარგვა, ხარისხის პრობლემები და გლობალური ფასების ვარდნა სერიოზულ საფრთხეს ქმნის. მომდევნო წლები განსაზღვრავს, დარჩება თუ არა საქართველო მხოლოდ რეგიონულ მომწოდებლად, თუ შეძლებს ნიშურ, მაგრამ გლობალურად ცნობილ ბრენდად ჩამოყალიბებას.