ტვინების გადინება თუ ტვინების ცირკულაცია? – სამხრეთ კავკასიის ინტელექტუალური მიგრაციის ახალი პორტრეტი

სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებში – საქართველოში, სომხეთსა და აზერბაიჯანში – მიგრაციის თემას დიდი ისტორია აქვს. ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ათასობით ადამიანი ტოვებდა სამშობლოს ეკონომიკური კრიზისის, პოლიტიკური არასტაბილურობის და კონფლიქტების გამო. ამ პროცესმა წარმოშვა ტერმინი „ტვინების გადინება“ – როდესაც ქვეყნის ყველაზე განათლებული და ნიჭიერი მოქალაქეები ემიგრაციაში მიდიან და უკან აღარ ბრუნდებიან. მაგრამ 2020-იან წლებში ეს სურათი იცვლება. სულ უფრო ხშირად ვისმენთ „ტვინების ცირკულაციის“ შესახებ – ცნებაზე, რომელიც გულისხმობს არა მხოლოდ ერთმხრივ დაკარგვას, არამედ ორმხრივ მოძრაობას: ფულადი გზავნილები, ცოდნისა და კონტაქტების დაბრუნება, ბიზნესების გახსნა და დროებითი რეპატრიაცია.

ეს საკითხი განსაკუთრებით საინტერესოა დღეს, როცა რეგიონი ერთდროულად აწყდება დემოგრაფიულ კრიზისსაც და ახალ ეკონომიკურ შესაძლებლობებსაც. კითხვა ასე ჟღერს: სამხრეთ კავკასია კვლავ „ტვინების გადინების“ რეგიონია თუ უკვე იქმნება ისეთი ცირკულაციური მექანიზმები, რომლებიც ემიგრაციას განვითარების რესურსად გარდაქმნის?

საქართველოს მაგალითზე აშკარად ჩანს, რომ დიასპორა იქცა ეკონომიკურ სუპერგმირად. საზღვარგარეთ მცხოვრები მოსახლეობა თითქმის 23%-ს შეადგენს – ესე იგი, ყოველი მეოთხე მოქალაქე უცხოეთში ცხოვრობს. ყველაზე დიდი თემები რუსეთშია, საბერძნეთსა და იტალიაში. მათი ფულადი გზავნილები საქართველოს ეკონომიკის ერთ–ერთ ფუნდამენტურ საყრდენად იქცა. 2023 წელს გზავნილებმა მშპ–ის 16.7% შეადგინა, ხოლო 2024 წელს – 9.9%.

თუმცა აქ იწყება საინტერესო ნაწილი: სტრუქტურა იცვლება. თუ წლების განმავლობაში ძირითადი შემოსავალი რუსეთიდან მოდიოდა, ახლა ევროკავშირისა და აშშ–ის წილი სწრაფად იზრდება. 2025 წლის ივნისში საქართველოს ისტორიაში ფულადი გზავნილების რეკორდი დაფიქსირდა – 315.5 მილიონი დოლარი მხოლოდ ერთ თვეში. აქედან თითქმის ნახევარი ევროპიდან მოვიდა. აშშ–დან მიღებული გზავნილები 2025 წლის პირველ ხუთ თვეში 263 მილიონ დოლარს გაუტოლდა – 20%-ით მეტია წინა წელთან შედარებით.

ეს ადასტურებს, რომ ქართველი ემიგრანტები უფრო დივერსიფიცირებულ შრომით ბაზრებში არიან ინტეგრირებულნი, რაც ნაკლებად მოწყვლადს ხდის ქვეყანას რუსეთის ეკონომიკური შოკების მიმართ. თუმცა, მხოლოდ ფული საკმარისი არ არის. IOM-ის R-EMPOWER პროგრამა უკვე ცდილობს დაბრუნებულთა ინტეგრაციას, მათთვის ადგილობრივ დონეზე განათლების, დასაქმებისა და მეწარმეობის შესაძლებლობების შექმნას. 2003 წლიდან დღემდე 27,000-ზე მეტი მოქალაქე სამშობლოში დაბრუნდა, ხოლო 7,000-მდე მათგანი სახელმწიფო მხარდაჭერას იღებს. პრობლემა კი უცვლელია: როგორ შევინარჩუნოთ ის მაღალი კვალიფიკაციის კადრები, რომლებიც ხშირად ისევ გარე ბაზრებზე მუშაობენ, თუნდაც საქართველოში ფიზიკურად ცხოვრობდნენ.

სომხეთის შემთხვევაში ტვინების ცირკულაციის ნარატივი განსაკუთრებით ძლიერია. დიასპორა, რომელიც დაახლოებით 7 მილიონ ადამიანს ითვლის, ფაქტობრივად სამჯერ აღემატება ქვეყნის შიდა მოსახლეობას. ფულადი გზავნილები 2022 წელს 5.2 მლრდ დოლარს აღწევდა, 2023-ში – 5.7 მლრდ–ს, თუმცა 2024-ში შემცირდა ბანკების რეგულაციების გამო. მიუხედავად ამისა, სომხეთის მთავრობამ ეს პრობლემა შანსად გადააქცია. iGorts პროგრამა, რომელიც დიასპორის პროფესიონალებს ერთი წლით სახელმწიფო უწყებებში ნიშნავდა, აჩვენებს, რომ 70%-მა მონაწილემ საბოლოოდ სომხეთში დარჩენა გადაწყვიტა. Neruzh სტარტაპ ინიციატივა კი დიასპორის წევრებს ტექნოლოგიური ბიზნესების შესაქმნელად სთავაზობს გრანტებს.

ერთ–ერთი ყველაზე საინტერესო მოვლენა მოხდა რუსეთის უკრაინაში შეჭრის შემდეგ: ათასობით რუსული IT კომპანია სომხეთში გადავიდა. შედეგად, სექტორის ბრუნვამ 2024 წელს 2.3 მლრდ დოლარს მიაღწია, დასაქმებულთა რიცხვი კი 58,700-მდე გაიზარდა. ამასთან, სომეხი პროფესიონალები კვლავ სამუშაო ძალის 81%-ს შეადგენენ, რაც ადასტურებს, რომ ადგილობრივი რესურსი აქტიურად ინერგება ახალ სტრუქტურებში. სომხეთისთვის დიასპორა მხოლოდ ფული კი არა, მთელი ეკონომიკური მოდელია, რომელიც ქმნის სამუშაო ადგილებს, აძლიერებს ტექნოლოგიურ სექტორს და აძლევს სახელმწიფოს ახალ ინსტიტუციურ ცოდნას.

აზერბაიჯანში ემიგრანტთა რიცხვი შედარებით მცირეა – დაახლოებით 11% მოსახლეობისა. გზავნილები მშპ–ის მხოლოდ 5%-ს შეადგენს. მთავრობამ დიასპორის საკითხები ცენტრალიზებულად მოაწყო: არსებობს სახელმწიფო კომიტეტი, 12 საკოორდინაციო საბჭო და 560 ორგანიზაციის რუკა. თუმცა აქ მთავარი აქცენტი ფულზეა და არა ცოდნაზე. მაღალი კვალიფიკაციის მქონე აზერბაიჯანელების დაბრუნების სპეციალური პროგრამები ნაკლებად შეიმჩნევა. მაგალითად, „დიდი დაბრუნება“ ძირითადად ეხება იძულებით გადაადგილებულ პირებს კარაბაღიდან და არა ტექნოლოგიურ კადრებს. დიასპორის გავლენა უფრო პოლიტიკურ–კულტურულია, ვიდრე ეკონომიკურ–ინოვაციური.

რეგიონული სურათი განსხვავებულია. სომხეთი წარმატებით იყენებს დიასპორას როგორც სუპერ–რესურსს – ტექნოლოგიური ბუმი ამის ნათელი მაგალითია. საქართველო ცდილობს სისტემური პროგრამებით ტალანტის დაბრუნებას, თუმცა ჯერ კიდევ უჭირს მისი შიდა შრომით ბაზარზე დამაგრება. აზერბაიჯანი ფოკუსირებულია დემოგრაფიაზე და ინფრასტრუქტურაზე, მაგრამ ნაკლებად აკეთებს ინვესტიციას ცოდნისა და ინოვაციის დაბრუნებაში.

სამხრეთ კავკასია სრულად ტვინების გადინების რეგიონად აღარ ჩანს. ახალი ტენდენცია აშკარაა – ცირკულაცია. ფულადი გზავნილები აღარ არის მხოლოდ რუსეთზე დამოკიდებული და ხდება დივერსიფიკაცია. დიასპორის პროფესიონალები თანდათან ჩაერთვნენ სახელმწიფო ინსტიტუტებსა და ბიზნესებში. შიდა ბაზრები ნელ–ნელა იღებენ ახალი ცოდნის და ტექნოლოგიის სარგებელს. საფრთხეებიც აშკარაა: თუ ადგილობრივი შრომითი ბაზარი კონკურენტუნარიანი არ გახდება, დაბრუნებული და ახლად განათლებული პროფესიონალები ისევ წავიდნენ. თუ რეგიონის ქვეყნებმა ერთმანეთთან თანამშრომლობა არ გააძლიერეს, შესაძლოა თითოეული საკუთარი დიასპორის „ჩათრევას“ ეცადოს და საერთო რესურსი დაიკარგოს.