საქართველოში თხილის წარმოება, ექსპორტი და გლობალური ბაზრის ანალიზი

1. შესავალი: საქართველოს თხილის წარმოების მნიშვნელობა და გლობალური ბაზრის მიმოხილვა

საქართველოში თხილის წარმოება მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ქვეყნის ეკონომიკაში. ის წლების განმავლობაში ერთ-ერთ წამყვან პოზიციას იკავებს ექსპორტირებულ სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებს შორის 1. თხილი მნიშვნელოვანი შემოსავლის წყაროა სოფლის მეურნეობაში ჩართული ოჯახებისთვის, განსაკუთრებით სამეგრელო-ზემო სვანეთის რეგიონში, სადაც ქვეყანაში წარმოებული თხილის ნახევარზე მეტი მოდის 3. ამ რეგიონის ეკონომიკური კეთილდღეობა დიდწილად არის დამოკიდებული თხილის სექტორის სტაბილურობასა და განვითარებაზე.

თხილის გლობალურ ბაზარზე თურქეთი უდავო ლიდერია, რომელიც 2023 წელს მსოფლიო წარმოების 71.0%-ს შეადგენდა 4. თურქეთის დომინანტური პოზიცია მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს გლობალურ ფასებსა და მიწოდებაზე. სხვა მნიშვნელოვან მწარმოებელ ქვეყნებს შორის არიან იტალია, აშშ და აზერბაიჯანი 5. ამ ქვეყნების წარმოების მოცულობები და საექსპორტო სტრატეგიები ქმნის კონკურენტულ გარემოს გლობალურ ბაზარზე.

გლობალური მოთხოვნა თხილზე მზარდი ტენდენციით ხასიათდება, რაც განპირობებულია ჯანსაღი კვებისადმი მზარდი ინტერესით და საკონდიტრო მრეწველობის სტაბილური მოთხოვნით 7. ევროპის ქვეყნები თხილის უდიდეს ნაწილს შოკოლადის წარმოებისთვის მოიხმარენ 4. ასევე იზრდება მოთხოვნა თხილის პასტაზე, განსაკუთრებით მცენარეული დიეტების პოპულარიზაციისა და საკონდიტრო ნაწარმში მისი მრავალმხრივი გამოყენების გამო 9.

2. საქართველოში თხილის წარმოების მიმდინარე მოცულობა და ტენდენციები

2023 წელს საქართველოში დაახლოებით 13,1 მილიონი კილოგრამი ნაჭუჭგაცლილი თხილი იყო წარმოებული (Galt & Taggart-ის პროგნოზი) 4. ამავე წელს, თხილის მწარმოებელთა ასოციაცია 50-55 ათასი ტონა ნაჭუჭიანი თხილის მოსავალს ელოდა 13. მოსავლიანობის გაუმჯობესების შემთხვევაში, Galt & Taggart-ის პროგნოზით, 2030 წლისთვის ქვეყანაში თხილის წარმოება შესაძლოა 25,2 მილიონ კილოგრამს მიაღწიოს 4.

საქართველოში თხილის წარმოება ბოლო წლებში საკმაოდ მერყევი იყო. 2018 წლამდე წარმოების ვარდნა ძირითადად აზიურ ფაროსანას უკავშირდებოდა, ხოლო 2022-2023 წლებში წარმოების შემცირება არახელსაყრელ ამინდის პირობებს, მათ შორის გაზრდილ ნალექს, ასახავდა 4. PMC კვლევითი ცენტრის მონაცემებით, 2022 წელს თხილის წარმოება 27.4%-ით შემცირდა არახელსაყრელი მეტეოროლოგიური პირობების გამო 14. მიუხედავად ამისა, 2016-2022 წლებში თხილის წარმოების საშუალო წლიური ზრდის მაჩვენებელი 7.1%-ს შეადგენდა, რაც მიუთითებს სექტორის აღდგენის პოტენციალზე 14.

საქართველოში თხილის მოსავლიანობა შედარებით დაბალია და 0.62 ტონა/ჰექტარზე (ნაჭუჭიანი) შეადგენს. ეს მაჩვენებელი მნიშვნელოვნად ჩამორჩება თურქეთის (1.03 ტონა/ჰექტარზე), აზერბაიჯანის (1.40 ტონა/ჰექტარზე) და მსოფლიო საშუალო მაჩვენებელს (1.13 ტონა/ჰექტარზე) 4. მოსავლიანობის მსოფლიო საშუალომდე გაზრდის შემთხვევაში, საქართველოს აქვს პოტენციალი, გააორმაგოს თხილის წარმოება 4.

3. საქართველოს თხილის ძირითადი საექსპორტო ბაზრები და საექსპორტო მოცულობების დინამიკა

საქართველოს თხილის ძირითადი საექსპორტო ბაზრები ევროკავშირის ქვეყნებია, მათ შორის იტალია, გერმანია, ესპანეთი, ჩეხეთი, პოლონეთი, ლიეტუვა, საფრანგეთი, ბულგარეთი, საბერძნეთი, ლატვია, ესტონეთი და ბელგია 1. ევროკავშირის გარდა, მნიშვნელოვანი საექსპორტო ბაზრებია რუსეთი და სომხეთი 1.

საექსპორტო მოცულობების დინამიკა 2024 წელს ზრდის ტენდენციას აჩვენებს. იანვრიდან სექტემბრის ჩათვლით პერიოდში, საქართველოდან ექსპორტირებული თხილის ღირებულება 11%-ით გაიზარდა და 53.2 მლნ აშშ დოლარს მიაღწია 15. განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ 2024 წლის პირველი აგვისტოდან 30 სექტემბრის ჩათვლით, მიმდინარე წლის მოსავლის ექსპორტის ღირებულება 35%-ით მეტი იყო წინა წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით და 19.6 მლნ აშშ დოლარს შეადგენდა 15. 2024 წლის 11 თვის მონაცემებით, საქართველოდან ექსპორტირებულია 90 მლნ აშშ დოლარის ღირებულების 15 000 ტონა თხილი, მაშინ როდესაც 2023 წლის ანალოგიურ პერიოდში ექსპორტმა 79 მლნ აშშ დოლარის 16 751 ტონა შეადგინა 18. ეს მიუთითებს ექსპორტის ღირებულების ზრდაზე მოცულობის მცირე შემცირების ფონზე, რაც შესაძლოა საექსპორტო ფასის ზრდას უკავშირდებოდეს 18.

ექსპორტში დომინირებს ნაჭუჭგაცლილი თხილი (თხილის გული), რომელიც 2024 წლის მონაცემებით ექსპორტირებული თხილის 89%-ს შეადგენს 15. ნაჭუჭგაცლილი თხილის საექსპორტო ფასი დაახლოებით 130%-ით მეტია გაურჩეველი თხილის ფასზე 15. გადამუშავებული თხილის ექსპორტის ზრდა მიუთითებს პროდუქციის ხარისხის გაუმჯობესებაზე და დამატებით ეკონომიკურ სარგებელზე, როგორიცაა სამუშაო ადგილების შექმნა და შემოსავლების ზრდა 15.

4. საქართველოს თხილის წარმოების მაჩვენებლების შედარება მსოფლიოს სხვა წამყვანი მწარმოებელი ქვეყნების მაჩვენებლებთან (თურქეთი, იტალია)

თურქეთი მსოფლიოში თხილის უმსხვილესი მწარმოებელია, რომლის წილი 2023 წელს მსოფლიო წარმოების 71.0%-ს შეადგენდა 4. 2022/2023 სეზონზე თურქეთმა 467,800 მეტრული ტონა თხილის მთლიანი მარაგი მიაწოდა 19, ხოლო 2023/2024 სეზონზე პროგნოზირებულია 512,500 მეტრული ტონა მიწოდება, რაც 9.6%-ით მეტია წინა წელთან შედარებით 19. 2021 წელს თურქეთში 684,000 ტონა თხილი იყო წარმოებული, რაც მსოფლიო წარმოების 64%-ს შეადგენდა 7. თურქეთში თხილის მოსავლიანობა 1.03 ტონა/ჰექტარზეა (ნაჭუჭიანი), რაც მნიშვნელოვნად აღემატება საქართველოს მაჩვენებელს 4.

იტალია ასევე წარმოადგენს თხილის მნიშვნელოვან მწარმოებელ ქვეყანას. 2021 წელს იტალიაში 84.7 ათასი ტონა თხილი იყო წარმოებული 5, ხოლო 2022 წელს ეს მაჩვენებელი 98.7 ათას ტონამდე გაიზარდა 6. მიუხედავად ამისა, 2019-2021 წლებში იტალიაში თხილის მოსავლიანობის კლებადი ტენდენცია დაფიქსირდა (-7.3%) 5. 2026 წლისთვის იტალიაში თხილის წარმოების მოცულობა 105,390 მეტრულ ტონამდეა პროგნოზირებული 21.

შედარებისთვის, ქვემოთ მოცემულია ცხრილი, რომელიც ასახავს საქართველოს, თურქეთისა და იტალიის თხილის წარმოების ძირითად მაჩვენებლებს 2021 წლის მონაცემებით:

5. გლობალური მოთხოვნა თხილზე, განსაკუთრებით საკონდიტრო მრეწველობასა და თხილის პასტების წარმოებაში

საკონდიტრო მრეწველობა წარმოადგენს თხილზე გლობალური მოთხოვნის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მამოძრავებელ ძალას. ევროპის ქვეყნები თხილის უდიდეს ნაწილს სწორედ შოკოლადის წარმოებისთვის მოიხმარენ 4. მსოფლიო თხილის ბაზრის ზრდა დიდწილად განპირობებულია საკონდიტრო ნაწარმზე მზარდი მოთხოვნით 9. განსაკუთრებით იზრდება მოთხოვნა პრემიუმ და დახვეწილ საკვებ პროდუქტებზე, მათ შორის თხილის შოკოლადის სპრედებზე 8.

ბოლო წლებში მნიშვნელოვნად გაიზარდა მოთხოვნა თხილის პასტაზეც. მცენარეული დიეტებისადმი მზარდი ინტერესი განაპირობებს თხილის პასტის გამოყენებას ვეგანურ და რძის ალტერნატიულ პროდუქტებში 9. თხილის პასტის პოპულარობა ასევე იზრდება ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში, სადაც მას საკონდიტრო ნაწარმში უნიკალური არომატული კომბინაციებისთვის იყენებენ 9.

გლობალურ მოთხოვნაზე ასევე მოქმედებს თხილის ჯანმრთელობის სარგებელი. თხილი მდიდარია ჯანსაღი ცხიმებით, ცილებით, ვიტამინებითა და ანტიოქსიდანტებით, რაც ზრდის მის მოთხოვნას, როგორც ჯანსაღ საკვებზე 9. გარდა ამისა, იზრდება ინტერესი მდგრადი და ორგანული წარმოების მიმართ, რაც გავლენას ახდენს მომხმარებელთა არჩევანზე თხილის პროდუქტების შეძენისას 8.

6. მსოფლიო ბაზარზე თხილის ფასების ცვლილების ტენდენციები და განმსაზღვრელი ფაქტორები

ბოლო წლებში მსოფლიო ბაზარზე თხილის ფასები ზრდის ტენდენციით ხასიათდება, რაც ძირითადად საკვები მრეწველობის მხრიდან გაზრდილი მოთხოვნითა და ძირითად მწარმოებელ რეგიონებში მიწოდების შეზღუდვით არის განპირობებული 10. 2021 წელს თხილის ფასებმა ყველა დროის მაქსიმუმს მიაღწია 10. საქართველოში 2022 წელს თხილის ფასები 11.3%-ით შემცირდა 14, რაც შესაძლოა ადგილობრივი ფაქტორებით იყო გამოწვეული. 2024 წლისთვის ქართული თხილის საშუალო საექსპორტო ფასი 17%-ით გაიზარდა და 6.01 $/კგ-ს მიაღწია 16.

მსოფლიო ბაზარზე თხილის ფასების ცვლილებაზე მოქმედი ძირითადი ფაქტორებია თურქეთის მოსავლის მოცულობა და ამ ქვეყანაში არსებული ინფლაციის დონე 13. ამინდის პირობები და კლიმატის ცვლილება ასევე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს მოსავლიანობასა და ფასებზე 8. მავნებლები და დაავადებები, როგორიცაა აზიური ფაროსანა, ასევე იწვევს მოსავლის დანაკარგებს და ფასების ზრდას 4. გლობალური ეკონომიკური ტენდენციები და ვალუტის კურსის ცვლილებები ასევე მოქმედებს თხილის საერთაშორისო ფასებზე 10. მიწოდებისა და მოთხოვნის დინამიკა რჩება ფასების განმსაზღვრელ უმთავრეს ფაქტორად 10. გარდა ამისა, მარაგების დონე და მსხვილი მყიდველების შესყიდვის სტრატეგიები ასევე ახდენს გავლენას ფასების მოკლევადიან ცვლილებებზე 24.

7. საქართველოს მთავრობის მიერ თხილის წარმოების ხელშემწყობი პროგრამები და ინიციატივები

საქართველოს მთავრობა აქტიურად უჭერს მხარს თხილის წარმოების სექტორს სხვადასხვა პროგრამისა და ინიციატივის მეშვეობით. ერთ-ერთი მთავარი პროგრამაა „თხილის წარმოების ხელშეწყობის პროგრამა“, რომლის მიზანია საქართველოში თხილის პირველადი წარმოების სტიმულირება თხილის ბაღების მესაკუთრეებისათვის 27. პროგრამა ითვალისწინებს თხილის მოვლა-მოყვანისთვის საჭირო საქონლის ღირებულების სუბსიდირებას 27. ფერმერები, რომელთა საკუთრებაში ან მფლობელობაშია 0.2-დან 3 ჰა-მდე თხილის ბაღი, სახელმწიფოსგან ჰექტარზე 500 ლარის ოდენობით დახმარებას იღებენ აგროქიმიკატებისა და პესტიციდების შესაძენად 13. 2024 წლისთვის პროგრამის ბიუჯეტი 20 მილიონი ლარია 14. პროგრამაში მონაწილეობის ერთ-ერთი წინაპირობაა თხილის ბაღების კადასტრში რეგისტრაცია 15. პროგრამის განხორციელებას კოორდინაციას უწევს საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტრო 27.

გარდა ამისა, არსებობს „შეღავათიანი აგროკრედიტის“ პროგრამა, რომელიც ასევე ხელმისაწვდომია თხილის მწარმოებლებისთვის 30. მთავრობა ასევე ახორციელებს სახელმწიფო პროგრამას აზიურ ფაროსანასთან ბრძოლის მიზნით 15. სოფლის განვითარების სააგენტო აქტიურად მონაწილეობს ამ პროგრამების განხორციელებაში 27.

8. საქართველოს თხილის საექსპორტო პოტენციალისა და კონკურენტუნარიანობის შეფასება მსოფლიო ბაზარზე

საქართველოს თხილის საექსპორტო პოტენციალი მნიშვნელოვანია. მოსავლიანობის გაუმჯობესების შემთხვევაში, ქვეყანას შეუძლია გააორმაგოს წარმოება და შესაბამისად, გაზარდოს ექსპორტის მოცულობა 4. გადამუშავებული თხილის ექსპორტის ზრდა ასევე ხელს უწყობს საექსპორტო ღირებულების გაზრდას 15. ევროკავშირის ბაზარზე არსებული წვდომა წარმოადგენს მნიშვნელოვან უპირატესობას საექსპორტო ზრდისთვის 1.

მიუხედავად ამისა, საქართველოს თხილის კონკურენტუნარიანობაზე გავლენას ახდენს ჰექტარზე დაბალი მოსავლიანობა თურქეთთან და სხვა წამყვან მწარმოებლებთან შედარებით, რაც ზღუდავს ფასით კონკურენციის შესაძლებლობას 4. ხარისხის გაუმჯობესება, განსაკუთრებით მოკრეფის შემდგომ ეტაპზე, აუცილებელია მსოფლიო ბაზარზე კონკურენციის გასაზრდელად 4. მთავრობის მხარდამჭერი პროგრამები ხელს უწყობს ფერმერებს და ზრდის წარმოების ხარისხს 15. საქართველოს გეოგრაფიული მდებარეობა და სატრანსპორტო კავშირები ევროპულ ბაზრებთან ასევე შეიძლება ჩაითვალოს პოტენციურ უპირატესობად. მსოფლიო ბაზარზე თხილის ფასების ზრდის ტენდენცია ასევე ზრდის ქართული თხილის ექსპორტის მომგებიანობას 10.

9. დასკვნები საქართველოს თხილის წარმოების, ექსპორტისა და გლობალური ბაზრის ტენდენციების შესახებ

საქართველოში თხილის წარმოების მიმდინარე მოცულობა საკმაოდ ცვალებადია და დამოკიდებულია როგორც აგროკლიმატურ პირობებზე, ასევე მავნებლების გავრცელებაზე. ქვეყანაში თხილის მოსავლიანობა შედარებით დაბალია, რაც წარმოადგენს მნიშვნელოვან გამოწვევას სექტორის განვითარებისთვის. მიუხედავად ამისა, მთავრობის მიერ განხორციელებული პროგრამები გარკვეულ მხარდაჭერას უწევს მწარმოებლებს.

საქართველოს თხილის ექსპორტის ძირითადი მიმართულება ევროკავშირის ქვეყნებია. ბოლო პერიოდში ექსპორტის ღირებულება ზრდის ტენდენციას აჩვენებს, თუმცა მოცულობა შესაძლოა მცირედით მერყეობდეს. ნაჭუჭგაცლილი თხილის ექსპორტი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს საექსპორტო შემოსავლების გაზრდაში.

გლობალურ ბაზარზე თურქეთი რჩება დომინანტურ მოთამაშედ. მსოფლიო მოთხოვნა თხილზე კვლავ იზრდება, განსაკუთრებით საკონდიტრო მრეწველობასა და თხილის პასტების წარმოებაში. თხილის ფასები მსოფლიო ბაზარზე მერყეობს და დამოკიდებულია სხვადასხვა ფაქტორზე, მათ შორის თურქეთის მოსავალზე, ამინდის პირობებზე და გლობალურ ეკონომიკურ ტენდენციებზე.

საქართველოს თხილის სექტორის შემდგომი განვითარებისთვის რეკომენდებულია შემდეგი ნაბიჯების გადადგმა:

• მოსავლიანობის გაზრდის მიზნით თანამედროვე ტექნოლოგიებისა და აგრონომიული პრაქტიკის დანერგვა.
• პოსტ-ჰარვესტის ეტაპზე ხარისხის კონტროლის გაძლიერება, რაც მოიცავს გაშრობისა და შენახვის ოპტიმიზაციას.
• ექსპორტის ბაზრების დივერსიფიკაციის შესაძლებლობების შესწავლა, მათ შორის ახალი ბაზრების ათვისება.
• გადამამუშავებელი საწარმოების განვითარების ხელშეწყობა, რაც გაზრდის დამატებით ღირებულებას და საექსპორტო შემოსავლებს.
• სახელმწიფო მხარდაჭერის პროგრამების ეფექტურობის რეგულარული შეფასება და მათი გაუმჯობესების გზების ძიება.

Works cited

1. თხილის წარმოება საქართველოში, accessed March 30, 2025, https://as.ge/index.php/ka/blog/68
2. ქართული თხილის ბაზრის ანალიზი – forbes.ge, accessed March 30, 2025, https://forbes.ge/blogs/e1-83-a5-e1-83-90-e1-83-a0-e1-83-97-e1-83-a3-e1-83-9a-e1-83-98-e1-83-97-e1-83-ae-e1-83-98-e1-83-9a-e1-83-98-e1-83-a1-e1-83-91-e1-83-90-e1-83-96-e1-83-a0-e1-83-98-e1-83-a1-e1-83-90-e1-83-9c/
3. საქართველოს თხილის სექტორის მიმოხილვა: წარსულის ტენდენციები და მომავლის პერსპექტივები – ISET-PI, accessed March 30, 2025, https://iset-pi.ge/ka/publications/policy-briefs/3279-saqartvelos-txilis-seqtoris-mimoxilva-tsarsulis-tendenciebi-da-momavlis-perspeqtivebi
4. თხილის წარმოებით საქართველო მსოფლიოში მე-6 ადგილზეა – Business Insider Georgia, accessed March 30, 2025, https://www.businessinsider.ge/tkhilis-tsarmoebit-sakartvelo-msoflioshi-me-6-adgilzea
5. თხილი მსოფლიო ბაზრის ანალიზი – საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტრო, accessed March 30, 2025, https://mepa.gov.ge/Ge/Files/Download/53926
6. Hazelnut Production by Country 2025 – World Population Review, accessed March 30, 2025, https://worldpopulationreview.com/country-rankings/hazelnut-production-by-country
7. Hazelnuts Sector Snapshot – PMCG, accessed March 30, 2025, https://pmcg-i.com/app/uploads/2023/11/Hazelnuts-snapshot.pdf
8. Hazelnut Chocolate Spread Market | Industry Report, 2030 – Grand View Research, accessed March 30, 2025, https://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/hazelnut-chocolate-spread-market-report
9. Hazelnut Market Size, Share & Trends Analysis Report, 2030 – Grand View Research, accessed March 30, 2025, https://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/hazelnut-market-report
10. The Economics of Hazelnuts Price Trends Supply Chains and Market Forces – EssFeed, accessed March 30, 2025, https://essfeed.com/the-economics-of-hazelnuts-price-trends-supply-chains-and-market-forces-the-economics-of-hazelnuts-price-trends-supply-chains-and-market-forces/
11. Hazelnuts Price Trend, Forecast, Analysis, News, Demand – IMARC Group, accessed March 30, 2025, https://www.imarcgroup.com/hazelnuts-pricing-report
12. Hazelnut Global Market Report 2025 – The Business Research Company, accessed March 30, 2025, https://www.thebusinessresearchcompany.com/report/hazelnut-global-market-report
13. რა მოცულობის თხილის მოსავალს ელოდება საქართველო 2023 წელს – ასოციაცია, accessed March 30, 2025, https://www.businessinsider.ge/ra-motsulobis-tkhilis-mosavals-elodeba-sakartvelo-2023-tsels-asotsiatsia
14. 2022 წელს საქართველოში თხილის წარმოება 27.4%-ით შემცირდა – PMC, accessed March 30, 2025, https://businessformula.ge/News/16937
15. საქართველოდან წელს 53.2 მლნ აშშ დოლარის ღირებულების თხილის ექსპორტი განხორციელდა – 1TV – პირველი არხი, accessed March 30, 2025, https://1tv.ge/news/saqartvelodan-wels-53-2-mln-ashsh-dolaris-ghirebulebis-tkhilis-eqsporti-gankhorcielda/
16. ქართული თხილის საექსპორტო ფასი $6 დოლარია – სამინისტრო – BM.GE, accessed March 30, 2025, https://bm.ge/news/qartuli-tkhilis-saeqsporto-fasi-6-dolaria-saministro
17. საქართველომ თხილის ექსპორტით $53.3 მილიონის შემოსავალი მიიღო – საექსპორტო ფასი გაიზარდა – BM.GE, accessed March 30, 2025, https://bm.ge/news/saqartvelom-tkhilis-eqsportit-533-milionis-shemosavali-miigho-saeqsporto-fasi-gaizarda
18. ქართული თხილის საექსპორტო ფასი გაიზარდა – როგორია თხილის ექსპორტის დინამიკა?, accessed March 30, 2025, https://bm.ge/news/qartuli-tkhilis-saeqsporto-fasi-gaizarda-rogoria-tkhilis-eqsportis-dinamika
19. 2024 Top 5 Hazelnut Producing Countries, accessed March 30, 2025, https://hazelnuthub.com/2024-top-5-hazelnut-producing-countries/
20. Araştırma The Effect of Kernel Size on Bioactive Compounds in Kalınkara Hazelnut Cultivar – DergiPark, accessed March 30, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/3203941
21. Italy Hazelnut Industry Outlook 2022 – 2026 – ReportLinker, accessed March 30, 2025, https://www.reportlinker.com/clp/country/4070/726368
22. ფაროსანა თურქეთში – მოიმატებს ქართული თხილის ფასი? – რადიო თავისუფლება, accessed March 30, 2025, https://www.radiotavisupleba.ge/a/%E1%83%A4%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%90-%E1%83%97%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%A5%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%A8%E1%83%98-%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%98%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%90-%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%97%E1%83%AE%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%A4%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%98/32659468.html
23. თხილის ფასი 2025 წელს – BLH, accessed March 30, 2025, https://blh.com.ge/%E1%83%97%E1%83%AE%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%A4%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A9%E1%83%90%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90/
24. Global Hazelnut Market Update – February 2025 – Cardassilaris Family, accessed March 30, 2025, https://www.cardassilaris.com/news/hazelnut-market-update-rising-prices-supply-challenges-global-demand-trends-february-2025
25. The Turkish Hazelnut Market: Prospects in 2023/24 and Beyond – Tridge, accessed March 30, 2025, https://www.tridge.com/market-reports/the-turkish-hazelnut-market-prospects-in-202324-and-beyond
26. Turkish Hazelnut Market Faces a Challenging Season – Commodity Board Europe GmbH, accessed March 30, 2025, https://commodity-board.com/turkish-hazelnut-market-faces-a-challenging-season/
27. თხილის წარმოების ხელშეწყობის პროგრამა – სოფლის განვითარების სააგენტო, accessed March 30, 2025, https://rda.gov.ge/programs/hezelnut-production/
28. თხილის წარმოების ხელშეწყობის პროგრამა, 2023 წლის მსგავსად, 2024 წელსაც გაგრძელდება, accessed March 30, 2025, http://www.resonancedaily.com/index.php?id_rub=3&id_artc=195528
29. 31 ოქტომბერი მთავრობა თხილის წარმოების ხელშეწყობის ახალ პროგრამას იწყებს მთავრობის სხდომის – ახალი ამბები | საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტრო, accessed March 30, 2025, https://mepa.gov.ge/E/News/Details/21068
30. 2024 წელს თხილის წარმოების ხელშეწყობისთვის ₾20 მილიონი დაიხარჯება, accessed March 30, 2025, https://www.businessinsider.ge/2024-tsels-tkhilis-tsarmoebis-khelshetsqobistvis-20-milioni-daikharjeba
31. სოფლის განვითარების სააგენტო, accessed March 30, 2025, https://www.rda.gov.ge/
32. პროგრამის პირობები და სუბსიდიის მოცულობა – თხილის წარმოების ხელშეწყობის პროგრამა, accessed March 30, 2025, https://rda.gov.ge/programs/hezelnut-production/5741a8c8-79c8-4baa-a424-2b5cca1d4b5e
33. თხილის წარმოების ხელშეწყობის პროგრამის დამტკიცების შესახებ | სსიპ ”საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე”, accessed March 30, 2025, https://www.matsne.gov.ge/ka/document/view/6411333