მოლუსკების ეკონომიკა კავკასიაში: შავი ზღვის ახალი გემო საქართველოსა და რეგიონის სუფრებზე

თბილისის და ბათუმის რესტორნებში ბოლო წლებია სულ უფრო ხშირად ჩნდება კერძები, რომელთაც წარსულში მხოლოდ ევროპულ თუ აზიურ მენიუში თუ გადაეყრებოდით. ხამანწკები, მიდიები, კალმარები – ეს ყველაფერი ნელ–ნელა იძენს ადგილს ქართულ სამზარეულოში და ტურისტული ინდუსტრიის მოთხოვნებს პასუხობს. თუმცა, თუ ციფრებს დავაკვირდებით, საქართველო ჯერ კიდევ ძალიან მცირე მოთამაშეა გლობალურ მოლუსკების ბაზარზე. 2024 წელს ქვეყანაში სულ 133 ტონა მოლუსკი შემოვიდა 868 ათასი დოლარის ღირებულებით (ITC). ეს არის მოცულობა, რომელიც შესაძლოა ევროპის ერთ–ერთი მსხვილი რესტორნების ქსელის მხოლოდ ერთთვიურ საჭიროებასაც ვერ ფარავდეს, თუმცა საქართველოს ბაზრის დინამიკის გასაგებად ეს მონაცემები მაინც საინტერესოა.

საქართველოს იმპორტის სტრუქტურა ორმხრივ სურათს იძლევა. ნიდერლანდებიდან შემოსული პროდუქტის მოცულობა გასულ წელს თითქმის ორჯერ გაიზარდა, რის შედეგადაც ეს ქვეყანა ერთ–ერთ მთავარ პარტნიორად იქცა. ნიდერლანდური მოლუსკები სტანდარტიზაციისა და გონივრული ფასის გამო ხშირად მასობრივი მოხმარების სეგმენტში ხვდება. ჩინეთი, რომელიც რაოდენობრივად ყველაზე დიდ მოცულობას გვაწვდის, დაბალი ფასითაა წარმოდგენილი და უფრო ფართო მომხმარებელთა ბაზას ემსახურება. სამაგიეროდ, საფრანგეთიდან შემოტანილი ოსტრიები და სხვა პრემიუმ პროდუქტები უმაღლესი კლასის რესტორნებში იყიდება – ერთი ტონა 32 ათას დოლარზე მეტი ღირს. ასეთი მკვეთრი ფასთა დიფერენციაცია აჩვენებს, რომ საქართველოს ბაზარზე ერთდროულად თანაარსებობს „ორი პარალელური სამყარო“: შედარებით იაფი, მასობრივი მოხმარების სეგმენტი და პატარა, მაგრამ მზარდი გურმანული ბაზარი, რომელიც ტურიზმისა და მაღალი კლასის ჰორეკა სექტორის მოთხოვნაზეა მორგებული.

გლობალურ კონტექსტში მოლუსკების ბაზარი უკვე 17 მილიარდ დოლარს აჭარბებს და სტაბილურად იზრდება. მისი მთავარი ცენტრი აზია–წყნარი ოკეანის რეგიონია, სადაც ჩინეთი, ვიეტნამი და ინდონეზია დომინირებენ წარმოების მასშტაბებით. ევროპა კი სხვა გზას ირჩევს: აქ ბივალვების აკვაკულტურა (მიდიები, ოსტრიები) არამხოლოდ პროდუქტს აწარმოებს, არამედ ეკოლოგიური სერვისის ფუნქციასაც ასრულებს – თითო მიდია დღეში ათობით ლიტრ წყალს ფილტრავს და ზღვის ეკოსისტემის დაბალანსებას უწყობს ხელს. თუმცა, სურათი სრულად ოპტიმისტური მაინც არაა. კლიმატის ცვლილება და ზღვის წყლის მჟავიანობის ზრდა სერიოზულ საფრთხეს უქმნის მოლუსკების გამრავლებას. ევროპაში უკვე ფიქსირდება შემთხვევები, როცა ოსტრების წარმოება ვერ აღდგა დაავადებებისა და ტოქსიკური წყალმცენარეების გავრცელების გამო. ეს გამოცდილება საქართველოსთვისაც საგულისხმოა: შავ ზღვაში მსგავსი რისკების გამორიცხვა შეუძლებელია.

ისტორიული კუთხით, შავი ზღვის უნიკალური ფენომენი „რაფანა“ – Rapana venosa აღმოჩნდა. ინვაზიური სახეობა, რომელიც გასული საუკუნის შუაში შემთხვევით გავრცელდა, თავდაპირველად ადგილობრივ ბიომრავალფეროვნებას საფრთხეს უქმნიდა. დღეს კი რაფანა რეგიონული ეკონომიკის ნაწილია: საქართველო, თურქეთი, ბულგარეთი და უკრაინა ყოველწლიურად ასეულობით ტონას აწვდიან ექსპორტზე, რაც მილიონობით დოლარის შემოსავალს ქმნის. საერთაშორისო ორგანიზაციები, მათ შორის FAO, პროცესს აკვირდებიან და ერთიანი მართვის ჩარჩოს ჩამოყალიბებას ცდილობენ, რადგან ჭარბი ჭერა კვლავ საფრთხეს უქმნის ეკოსისტემას. ქართულ რეალობაში რაფანა შეიძლება იქცეს იმ რესურსად, რომელიც იმპორტის შემცირების პარალელურად ექსპორტს გააძლიერებს.

ინფრასტრუქტურული გამოწვევები საქართველოში კვლავ დიდ დაბრკოლებას წარმოადგენს. ცივი ჯაჭვის სუსტი განვითარება ხშირად ქმნის პრობლემას ცოცხალი ან ნახევრად დამუშავებული პროდუქტის იმპორტისას. რეგულაციებიც მკაცრია – სანიტარული მოთხოვნები, რომლებიც საერთაშორისო სტანდარტებს უნდა შეესაბამებოდეს, ზრდის ხარჯებს და მცირე იმპორტიორებს აზარალებს. მომხმარებელთა ცნობიერება კი კვლავ დაბალია: ბევრი ადგილობრივი მოლუსკებს „უცხო საკვებად“ აღიქვამს, რაც მათი გავრცელების ტემპს ამცირებს.

ამ კონტექსტში საინტერესოა ადგილობრივი წარმოების მოცულობის შეფასება: არსებული მონაცემებით, შავი ზღვის აკვაკულტურის საფუძველზე, წელიწადში დაახლოებით 40–50 ტონა მიდია და 10–15 ტონა ხამანწკა იწარმოება. ეს რაოდენობა ჯამში იმპორტის მოცულობის მესამედზე ნაკლებს შეადგენს და მთლიან ბაზარზე ჯერ კიდევ უმნიშვნელო წილს იკავებს. თუმცა მისი ზრდა მიუთითებს, რომ შავი ზღვის რესურსების გამოყენება შეიძლება გახდეს არა მხოლოდ ტურისტული ატრაქციის, არამედ ეკონომიკური განვითარების მიმართულებაც.

ამ ყველაფერთან ერთად, შესაძლებლობებიც აშკარაა. ტურიზმი, განსაკუთრებით ბათუმში და დიდ ქალაქებში, ქმნის ახალ მოთხოვნას ზღვის პროდუქტებზე. რესტორნები ცდილობენ განსხვავებული მენიუებით მიიზიდონ სტუმრები, რაც ხარისხიან მოლუსკებზე მოთხოვნას კიდევ უფრო გაზრდის. შავ ზღვაში აკვაკულტურის განვითარება – იქნება ეს რაფანას ჭერის მართვა თუ ბივალვების კულტივაცია – ქვეყანას საშუალებას მისცემს საკუთარი რესურსი არა მხოლოდ შიდა მოხმარებისთვის, არამედ ექსპორტისთვისაც გამოიყენოს.

რეგიონული პარალელები ამ სურათს კიდევ უფრო გასაგებს ხდის. სომხეთი, როგორც არაზღვისპირა ქვეყანა, თითქმის მთლიანად იმპორტზეა დამოკიდებული. 2024 წელს ზღვის პროდუქტების (მოლუსკების ჩათვლით) იმპორტმა იქ დაახლოებით 20.7 მილიონი დოლარი შეადგინა, თუმცა მოხმარება მაინც მცირე მასშტაბისაა. აზერბაიჯანში კი, სადაც კასპიის ზღვა მოლუსკების მდიდარ რესურსს ვერ იძლევა, იმპორტი გაცილებით დიდია – 2024 წელს შესაბამისი კატეგორიის ღირებულება 49.3 მილიონ დოლარს გაუტოლდა. შედარებით ფართო მომხმარებლობა იქ უკვე ყალიბდება, განსაკუთრებით ბაქოს რესტორნებში, სადაც ტურიზმის ზრდა მოთხოვნას აძლიერებს. ამ სურათში საქართველო შუა გზაზე დგას: მას შავი ზღვა აძლევს საკუთარი რესურსის განვითარების შესაძლებლობას, რაც სომხეთს არ აქვს, ხოლო იმპორტის მასშტაბით ჯერ კიდევ ჩამორჩება აზერბაიჯანს.

დღეს მოლუსკების იმპორტი საქართველოს ეკონომიკაში თითქოს პატარა ციფრებით გამოჩნდება – 133 ტონა, 868 ათასი დოლარი, რამდენიმე ძირითადი მომწოდებელი. მაგრამ თუ ამ მონაცემებს უფრო ღრმად დავუკვირდებით, დავინახავთ ისტორიას: როგორ ერწყმის გლობალური ბაზარი ადგილობრივ სამზარეულოს, როგორ შეიძლება ინვაზიური სახეობა ეკონომიკურ რესურსად იქცეს და როგორ ეძებს პატარა ქვეყანა თავის ადგილს დიდ, 17 მილიარდიან გლობალურ ინდუსტრიაში. სწორედ ეს ტრანსფორმაცია აქცევს მოლუსკების ამბავს საქართველოში ბევრად უფრო საინტერესო ისტორიად, ვიდრე ერთი შეხედვით ჩანს.

(წყარო: ITC, FAO, Mordor Intelligence, TradingEconomics)