გაქრობის ზღვარზე მყოფი სოფლები და მზარდი გარეუბნები: საქართველოს შიდა მიგრაციის ფარული რუკა

მსოფლიო მასშტაბით, სოფლებიდან ქალაქებში გადინება გეოგრაფიულ რუკებს შეუმჩნევლად ცვლის. გაეროს მონაცემებით, 1950 წელს კაცობრიობის მხოლოდ 30% ცხოვრობდა ქალაქებში, ხოლო 2023 წლისთვის ამ მაჩვენებელმა 56%-ს გადააჭარბა. ჩინეთსა და თურქეთში ათასობით სოფელი უკვე გაუკაცრიელდა — მოსახლეობა ან დიდ ინდუსტრიულ ცენტრებთან, ან ქალაქის შემოგარენში ახლად გაჩენილ გარეუბნებში გადადის. ამ პროცესის შედეგი მხოლოდ ქალაქების ზრდა არ არის — ის მთლიანად ცვლის ადამიანების ცხოვრებისა და მიწის გამოყენების გეოგრაფიას.

ევროპაშიც კი, ისეთ ქვეყნებში, როგორებიცაა ბულგარეთი, რუმინეთი და ლატვია, ბოლო ათწლეულში სოფლის მოსახლეობა ორნიშნა პროცენტული ნიშნულით შემცირდა. ამ ფონზე იზრდება ე.წ. პერიურბანული ზონების მნიშვნელობა — ეს არის ქალაქის შემოგარენში არსებული ნახევრად–სოფლის ტიპის ადგილები, რომლებიც არც სრულად ურბანულია და არც ტრადიციულად სოფელი. ასეთ სივრცეებში ხშირად არ არსებობს სტაბილური სატრანსპორტო სერვისები, მუნიციპალური ქსელები ან სოციალური ინფრასტრუქტურა, თუმცა მოსახლეობა სწრაფად იმატებს.

საქართველოც ზუსტად ამ პროცესშია. რეგიონული განვითარების სამინისტროს მონაცემებით, ბოლო სამი ათწლეულის განმავლობაში 1 700-ზე მეტი სოფელი მთლიანად ან ნაწილობრივ გაუკაცრიელდა. ნაწილი ეკონომიკური კოლაფსის პერიოდში 1990-იან წლებში, ნაწილი  ბოლო წლებში, როცა სოფლის მცხოვრებლებმა ელემენტარული სერვისების ნაკლებობის ფონზე საცხოვრებლად სხვა ადგილებში გადასვლა არჩიეს. ამ მიგრაციულ ტალღასთან ერთად, მზარდი გარეუბნები სწრაფად ყალიბდება თბილისის, ბათუმის და ქუთაისის შემოგარენში — მაგალითად, ტაბახმელა, მარტყოფი, ცხვარიჭამია, გლდანის პერიფერია, წავკისი და ჩაქვი.

საქართველოსთვის ამ პროცესის გამორჩეულად მახასიათებელია მისი სიჩქარე და სუსტი ინსტიტუციური მართვა. ახალი გარეუბნები ხშირად შენდება თვითნებურად, ეტაპობრივად და უნებართვოდ, რაც იწვევს არარეგულირებულ სამშენებლო გარემოს. ასეთ ადგილებში მცხოვრებთა უმრავლესობა დევნილები, მაღალმთიანი რეგიონებიდან ჩამოსულები ან ყოფილი სამრეწველო ქალაქების მაცხოვრებლები არიან. მათთვის გარეუბანი წარმოადგენს არცთუ სრულფასოვან ალტერნატივას ქალაქზე: მიწა შედარებით იაფია, მაგრამ სერვისები — სატრანსპორტო, საკანალიზაციო, სასმელი წყლის — ან არ არსებობს, ან პერიოდულია.

მიუხედავად იმისა, რომ თბილისის ოფიციალური მოსახლეობა დაახლოებით 1.2 მილიონს შეადგენს, სატელეკომუნიკაციო და ელექტროენერგიის მოხმარების მონაცემები მიუთითებს, რომ ქალაქის რეალური მომხმარებლური მოსახლეობა შესაძლოა 10–15%-ით მეტიც იყოს. ეს ადამიანები ხშირად ცხოვრობენ ქალაქგარეთ რეგისტრირებულ მისამართებზე, მაგრამ ყოველდღიურად სწავლობენ, მუშაობენ და მოიხმარენ სერვისებს თბილისში — ქმნიან „უხილავ ურბანულ გაფართოებას“, რაც თანმდევად ცვლის ქალაქის ფორმალურ საზღვრებს.

მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს სოფლის განვითარების სტრატეგია 2021–2027, რომელიც მიზნად ისახავს სოფლების გაძლიერებას, ფერმერული მხარდაჭერისა და ციფრული სერვისების განვითარებას, ამ ეტაპზე ახალგაზრდებისა და აქტიური მოსახლეობის მიზიდულობა ქალაქისკენ ბევრად ძლიერია, ვიდრე რაიმე სოფლის პროგრამა. ამავე დროს, ახალი გარეუბნები — ხან რეგისტრაციის გარეშე, ხანაც მინიმალური დაგეგმარებით — იზრდება ყოველდღიურად, ხოლო ტრადიციული სოფელი ჩუმად და შეუმჩნევლად იცლება.